Z czym kojarzy ci się słowo „smok” i jego ukraiński odpowiednik "дракон"? Z rycerskimi opowieściami czy może z długimi, wężopodobnymi stworzeniami wijącymi się na tatuażach japońskiej mafii? A co, jeśli ci powiem, że smoki są także ważnymi postaciami w ukraińskim folklorze?

Przyjrzyjmy się, jakie cechy mają ukraińskie smoki i, co najważniejsze, gdzie według legend mieszkały... a może nawet wciąż mogą mieszkać.

Smok to „skrzydlaty wąż”, popularny wizerunek w mitologiach wielu narodów świata, od Europy po Daleki Wschód. Węże są jednymi z najbardziej uniwersalnych postaci mitologicznych, a ich wizerunek wiąże się z teorią głównego mitu w indoeuropejskiej mitologii, dotyczącego walki boga gromu z wężem. Z kolei smoki są uważane za jedne z najpopularniejszych węży i według Carla Gustava Junga są uniwersalnymi archetypami.

Smoki można uznać za szczególny rodzaj węży, które mają zdolność latania. W ten sposób są one ambiwalentne: łączą w sobie przynajmniej kilka żywiołów (często wodę i (lub) ogień oraz powietrze), a także różne światy (niższy – węże, wyższy – ptaki). Zresztą same węże także są dość ambiwalentne i często pełnią rolę mediatorów między światami: niebem a ziemią. Prawdopodobnie wiążą się z tym niektóre magiczne rytuały przywoływania deszczu, popularne na terenie Ukrainy, które wymagają kontaktu z wężem. Na przykład, molfarska gromowa pałka, używana do przywoływania deszczu, stawała się magiczna po tym, jak używano jej do rozdzielania żaby i żmii (W. Szuchewycz „Huculszczyzna”). Badacze na ogół wiążą węże z kultem płodności.

W swoim artykule „Wizerunek smoka w mitologii wschodnich Słowian” J. Taran zwraca uwagę, że na terytorium Ukrainy pierwsze wizerunki skrzydlatych węży pojawiły się na ceramice kultury Cucuteni-Trypole. Wizerunki smoków można później znaleźć na fibulach (VI-VIII w.), zwłaszcza tzw. kaniowskich, które służyły jako zapięcia do płaszczy. W czasach Rusi Kijowskiej pojawia się nowa forma smoka: już nie tylko wąż, ale też smok z ciałem węża i głową psa. Popularność smoków może być związana z kontaktami ze Skandynawami, w których mitologii występują postacie takie jak Jormungand czy Fafnir.

Przypuszcza się, że popularność wizerunków smoków wiąże się z aktywnymi kontaktami ze skandynawskimi ludami, w których mitologii pojawiają się takie postacie jak światowy wąż Jormungand, syn czarownika, który później przyjmuje postać smoka – Fafnir, a także smok Nidhogg, gryzący korzenie światowego drzewa Yggdrasil. Krótko mówiąc, normańska teoria pochodzenia Rusi dzięki skandynawskiej ekspansji znajduje swoje odzwierciedlenie również w mitologii. :)

Dalsze poszukiwania historycznych wizerunków smoków prowadzą nas do obwodu czerkaskiego. Na grodzisku Kniaża Góra znaleziono rączkę lustra (XII w.) ze starannie wyrzeźbionym smokiem, a także zawieszkę. Podobne znaleziska odkryto w okolicach Czernihowa, Połtawy i Iwano-Frankiwska.

Oczywiście, wraz z umocnieniem się chrześcijaństwa jako religii dominującej, stosunek do węży stawał się coraz bardziej negatywny, ponieważ w chrześcijaństwie wąż kojarzy się z złem i podstępem. Jednak synkretyzm, tak charakterystyczny dla ukraińskiej świadomości, znajduje swoje odzwierciedlenie w sztuce: smoki były przedstawiane nawet w chrześcijańskich świątyniach. Z czasem jednak negatywny wizerunek żmija Gorynycza powoduje, że skrzydlate węże znikają z rzeźbiarstwa, architektury, odzieży i przedmiotów codziennego użytku.

Jednak nie znikają z folkloru. ;)

Niektóre legendy o smokach związane są z górami lub wzniesieniami (o tym opowiem później). Nic w tym dziwnego — góry przypominają grzebienie, rozdziawione, zębate paszcze czy też gigantyczne kręgosłupy gadów...

Legendy o smokach opowiadają rdzenni mieszkańcy Krymu. Na przykład, w pobliżu Bakczysaraju znajduje się skała, pod którą miał spokojnie mieszkać smok, dopóki ludzie nie zaczęli zagrażać jego terytorium. Wtedy smok zaczął atakować zwierzęta domowe, a w niektórych wersjach legendy także ludzi, którzy musieli go pokonać. Badacze zauważają, że jest to popularny motyw w opowieściach Karaimów. (Źródło).

Powstało również wiele mistyfikacji dotyczących smoków w związku z zastygłym wulkanem Karadah, gdzie rzekomo regularnie obserwuje się morskiego węża. Opowieści o zaobserwowaniu go są dość popularne od drugiej połowy XX wieku: podobno jest gigantyczny, poluje na inne morskie stworzenia, ma długą mordę i ciało jak wąż; sam go nie widziałem, ale kuzyn szwagra…

Wymieniać wszystkie górskie pasma obrosłe legendami o smokach można by długo. Najbardziej znane to chyba góry Aj-Juri, Adżer-Kanat i Aj-Petri (Góry Krymskie).

Jednakże wiele legend, które opowiadali turystom przewodnicy, to nowe wymysły powstałe w drugiej połowie XX wieku. Dlatego całkiem prawdopodobne, że piękne legendy o smokach, które kiedyś słyszałeś podczas wycieczek, pojawiły się kilka dekad temu.

A co z innymi ukraińskimi górami, czyli Karpatami? Tam spotykamy własne, wyjątkowe smoki — szarkany. W zakarpackich legendach węże-szarkany (słowo prawdopodobnie pochodzi od węgierskiego "sarkany" — smok) są przeważnie przedstawiane jako wielogłowe i złowrogie stworzenia. Zwykle mają od 3 do 12 głów, a ich mieszkania to jaskinie w pobliżu Chustu, Weliatyna i Ardanowa. Jednogłowe szarkany mogą być pomocnikami czarownika i występować jako postacie pozytywne. Słowo szarkan stało się nazwiskiem, które, jak pisze P. Czuczko, pojawia się w dokumentach już od XV wieku.
Szarkany mogą stać się wężami, które przeżyły 7 lat, nigdzie nie pojawiając się na widoku. Przypomina to legendy o japońskich zmiennokształtnych lisach kitsune: kitsune może stać się zwykłym lisem, który dożył 50 lub 100 lat. Jeśli szarkan spędzi rok w stepie niezauważony, liczba jego głów może się zwiększyć. Szarkanowi pomaga demoniczna istota zwana Wiatrodujem.

Szarkan to postać z bożonarodzeniowych jasełek, którą kolędnicy noszą po wsiach (tradycja zachowała się we wsi Boroniawo). Zwykle przedstawia „planujących się ożenić kawalerów”. Szarkan jest także używany do wybijania rytmu kolędy.

Legendy o szarkanach na Zakarpaciu są tak liczne, że trudno znaleźć miejsce, gdzie by nie występowały. Wielki, skrzydlaty szarkan miał żyć w Czarnym Moczarze (koło Dziadowego), a według podań mógł wyglądać jak wąż i miały wyrastać mu skrzydła. W rejonie Czernecza Góry osiedlił się żmij Weremij z siedmioma głowami, który lubił zjadać dzieci. Natomiast w Berehowie czarny wodny smok zamieszkał w jeziorze Dyjda, a miejscowi mówią, że nigdy stamtąd nie zniknął.

Legendarne Żmijowe Wały w pobliżu Kijowa, powstały, jak głosi legenda, gdy ukraiński bohater Cyryl Kożumiaka, po pokonaniu żmija-smoka, ciągnął go po ziemi. W wyniku tego powstała bruzda, która stała się wałem obronnym. Legenda ma kilka wariantów dotyczących miejsca, w którym miała miejsce ta legendarna bitwa (na przykład, mówi się, że była to Obołoń).

Podobno smok mieszkał w rejonie Łukjanówki, w jeziorze, przypominając potwora z Loch Ness, a jego widok odstraszał ludzi. Wspomnienia o nim datowane są na połowę XX wieku.

Z kolei przebiegły smok zamieszkiwał w jaskini koło miasta Krzemieniec w obwodzie tarnopolskim. Czasami lubił pożerać ludzi, co doprowadziło do polowania na niego. Uciekł jednak bezpiecznie przez podziemne korytarze do innej jaskini. Możliwe, że wizerunek smoka jest powiązany z inną lokalną legendą o tym, jak szczyt góry został zablokowany kamieniami, co może odnosić się do erupcji wulkanu. Ale to tylko domysły.

Na Wołyniu również istnieje kilka legend o smokach. W pobliżu obecnej rzeki Ryłowica, niedaleko miasta Włodzimierz, żył straszny żmij, którego pomógł pokonać sam Święty Jerzy. Podczas swojej śmierci uderzał ogonem, co rzekomo przyczyniło się do powstania rzeki. „Ząb smoka” jest do dziś przechowywany w lokalnym muzeum. Ponadto lokalne legendy o smokach można znaleźć także w regionach Równego i Charkowa.

Istnieje też bajka o smoku, który upodobał sobie Czarcie Skały na Lwowszczyźnie. Utrudniał mieszkańcom podróż ze Lwowa do Winnik, dlatego byli zmuszeni zawrzeć z nim umowę, w której zobowiązywali się dostarczać mu bydło na pożywienie, a raz w miesiącu – młodą dziewicę. Pewnego razu los padł na córkę kowala, której narzeczonym był myśliwy. Ponieważ nie mógł tego znieść, przebrany za kobietę, sam udał się do jaskini.

Podczas gdy tysiące turystów co roku próbuje sfotografować potwora z Loch Ness, ukraińskich smoków też nie brakuje. Zarówno tych żyjących w jaskiniach, jak i tych, które ukrywają się w jeziorach. Kto wie, być może legendy o ukraińskich smokach staną się kiedyś nie mniej atrakcyjną wizytówką :)